Zabytki Brodnicy
"Siedem pionowych wyniosłości wystrzela nad miasto: ponad pięćdziesięciometrowa wieża krzyżackiego zamczyska, do której w XIX wieku przylgnęła skwapliwie przez miejscowych przyjęta opowieść o białej damie i o nieszczęśliwej miłości, nie spełnionej wskutek stanowych przedziałów dzielących kochanków, potężny masyw fary ze ściętą wieżą, strzelistym hełmem i olbrzymimi płaszczyznami dachów, wysmukła wieża zegarowa, jedyna pozostałość po średniowiecznym ratuszu, Wieża Mazurska i Brama Chełmińska, ślady dawnych umocnień, delikatna wieżyczka kościoła franciszkanów oraz wieża klasycystycznego kościoła protestanckiego z XIX wieku. Aby bajce nie brakło kolorystycznego wykończenia, trzeba dodać, że latem wszystko jest przetkane zielenią drzew i krzewów, oraz to, że rozległe lasy zaczynające się u wrót miasta, a ciągnące się ku północy, towarzyszą krainie stu jezior - pojezierza jednego z piękniejszych w Polsce".
Taki widok na miasto oglądał przybywający do Brodnicy koleją od południowej strony ponad dwadzieścia lat temu. Obecnie zasłania go wybudowane wzdłuż torów kilkupiętrowe i gęste podmiejskie osiedle. Ten bajkowy pejzaż Brodnicy zapamiętał i opisał znany brodniczanin, historyk literatury Marian Bizan, a kolorowa panorama miasta dzisiaj wita przyjezdnych z innych podmiejskich wzniesień.
Brodnica jest nazywana królową miast, miłościwie panującą w tej części województwa, na pograniczu trzech historycznych krain: ziemi chełmińskiej, ziemi dobrzyńskiej i Mazowsza. W jej bezpośrednim sąsiedztwie brak bowiem większych, konkurencyjnych ośrodków miejskich. Stara z niej królowa. Wiele widziała i wiele przetrzymała w swej ponad siedemsetletniej historii. Objęli ją w posiadanie Krzyżacy, Prusacy, Niemcy. Aż wreszcie w roku 1920 znalazła się w granicach państwa polskiego. Czułą ręką królowej Brodnica ochroniła wśród historycznej zawieruchy średniowieczny układ urbanistyczny miasta z okresu lokacji oraz wiele ciekawych i cennych budowli.
Brodnickie wieże
1. Wieża zamkowa
Ośmioboczna, jedenastokondygnacyjna wieża zamkowa ma ponad 50 m wysokości i jest doskonałym miejscem widokowym na miasto i okolice. Ocalała dzięki wstrzymaniu dewastacji zamków pokrzyżackich przez króla Fryderyka IV w 1842 r.
Na polecenie Anny Wazówny, która przybyła do Brodnicy w 1605 r., zmieniono wierzchołek wieży zamkowej ze spiczastego na cebulasty oraz zainstalowano na nim chorągiewkę - wiatrowskaz z herbami Wazów, Gotlandii i Szwecji z datą 1616 oraz inicjałami "AP" (Anna Princeps = Anna Królewna). Jest to autentyczna pamiątka z czasów, kiedy Anna Wazówna była starostą Brodnicy.
Z dawnego zamku, zbudowanego na planie kwadratu, z zewnętrznym dziedzińcem, zachowała się jedynie wieża. Budynki krzyżackiej twierdzy, ujęte w czworobok, otoczone były zewnętrznym murem i fosą. Pierwsza murowana budowla powstała zapewne w latach 1312 - 1327. Zakończenie drugiego etapu rozbudowy nastąpiło w 1339 r., skoro w tym samym czasie odbyło się poświęcenie ołtarza w kaplicy zamkowej.
Warownia została wzmocniona bastionami dla armat, wzniesionymi przez przybyłego do Brodnicy w 1415 r. słynnego budowniczego Mikołaja Fellensteina. Zamek uległ zniszczeniu podczas pożaru w 1550 r. W kolejnym wieku, w czasie wojen szwedzkich, popadł w ruinę. Budowlę rozebrano po 1785 r. na polecenie króla pruskiego Fryderyka II. Obecnie w odrestaurowanej części piwnic zamkowych mieszczą się dwie wystawy stałe: "Rzeźby i detale architektoniczne z kaplicy zamkowej" oraz "Region brodnicki w średniowieczu".
2. Wieża kościoła farnego
Dominująca nad miastem gotycka budowla kościoła farnego posiada tylko jedną wieżę od strony południowej.
Kościół parafialny pw. św. Katarzyny (trójnawowy, ceglany, o układzie halowym) powstał między 1285 r. i latami osiemdziesiątymi XIV w. W latach 1568 - 1598 był w rękach luteranów. Po uszkodzeniach w 1631 i 1655 r. odnawiano go w drugiej połowie XVII w. i w 1722 r. oraz wielokrotnie w XIX i XX w. Z zewnątrz bryła świątyni opięta jest szkarpami. Nad prezbiterium wznosi się szczyt schodkowy zwieńczony sterczynami i kolistymi przeźroczami z wimpergami. Wewnątrz na uwagę zasługują rzeźby dwunastu apostołów z XIV w. oraz fragmenty polichromii gotyckiej, renesansowej i barokowej. Konserwacji górnej partii elewacji wieży kościoła dokonano w roku 2011.
3. Wieżyczka w pozostałościach ratusza
Jedyną pozostałością po średniowiecznym ratuszu jest ośmiokątna wieżyczka zegarowa z fragmentem szczytu, zdobionym blendami, sterczynami i wimpergami. Wewnątrz wieży zawieszono dzwony z połowy XVI w. Pozostałości ratusza należą do średniowiecznego układu urbanistycznego, położonego w najstarszej części miasta między Drwęcą a ulicą Przykop, wzdłuż dawnej fosy otaczającej mury miejskie.
Rzadki, bo trójkątny rynek - tak jak przed wiekami - jest najważniejszym miejscem współczesnej Brodnicy. Ustawiono na nim drogowskaz z liczbą kilometrów dzielących miasto nad Drwęcą od europejskich miast bliźniaczych. Główną ozdobą rynku są klasycystyczne, eklektyczne i neogotyckie kamieniczki z XIX w. oraz pozostałości średniowiecznego ratusza. Z okazji 180. rocznicy upadku powstania listopadowego i początku Wielkiej Emigracji 15 października 2011 roku na rynku odsłonięto rzeźbę siedzącego na granitowej ławeczce powstańca - ułana ze złamaną szablą i siodłem pod nogą.
4. Wieża kościoła "szkolnego"
Obok rynku znajduje się zbudowany około połowy XIX w. kościół poewangelicki, obecnie katolicki, zwieńczony wieżą z iglicą zakończoną krzyżem, pod którym znajduje się kula.
Kościół poewangelicki zapewne z poł. XIX w. zbudowany wg projektu arch. Stanisława Hebanowskiego. Późnoklasycystyczny, murowany z cegły, otynkowany. Umieszczone na froncie w niszach naturalnej wielkości posągi ks. Marcina Lutra i Jana Kalwina zostały usunięte w 1945 r. Na wieży zawieszono w 1834 r. dwa żeliwne dzwony, ofiarowane przez króla Fryderyka Wilhelma III. Uruchomione 29 maja 1998 r. odezwały się w dniu następnym, ogłaszając 700-lecie Brodnicy.
5. Wieża bramy Mazurskiej
Wieża bramy Mazurskiej zwana "Wieżą Bocianią" z powodu bocianów, które przez około 35 lat miały tu swoje gniazdo. Powstała zapewne około 1370 r. jako baszta obronna przy południowej bramie miejskiej, przez którą prowadził trakt na Mazowsze. Ma kształt czworokąta, przechodzącego na wysokości piętra w ośmiobok. W XIX w. była miejskim więzieniem, w międzywojniu schronieniem bezrobotnych i bezdomnych. Obecnie siedziba oddziału PTTK.
6. Brama Chełmińska
Brama Chełmińska, zwana "Kamienn" została zbudowana na planie kwadratu w latach 1310 - 1330, nadbudowana około 1370 r. To jedna z czterech bram miejskich w obwarowaniach miasta, trzykondygnacyjna, z cegły, w stylu gotyckim, zdobiona szczytami schodkowymi, sterczynami i blendami. Ongiś od północy był barbakan i most zwodzony nad fosą. Zachował się fragment szyi bramnej, w wejściu zrekonstruowana drewniana krata.
W XIX w. bramę wykorzystywano na więzienie, później w przejeździe funkcjonowała waga miejska. Po konserwacji od 1973 r. mieści się w niej jedna z siedzib Muzeum w Brodnicy z wystawami czasowymi - "Galeria Brama".
7. Wieżyczka "klasztorka"
Ostatnią wyniosłością, wymienioną w opisie autora "Przez granice przez wieki..." jest wieżyczka kościoła reformatów na ulicy Sądowej. Kościół należy do barokowego zespołu klasztornego o.o. franciszkanów.
Kościół i klasztor poreformacki został zbudowany w latach 1752 - 1772 z fundacji starosty brodnickiego Józefa Pląskowskiego h. Oksza i jego żony Rozalii z Czapskich a także dziedzica Karbowa i cześnika latyczewskiego Dominika Rembielińskiego z żoną Wiktorią, którzy w 1751 r. sprowadzili do Brodnicy o.o. reformatów. Po kasacie zakonu w 1831 r. kościół zamieniono na cmentarny i garnizonowy a klasztor w 1839 r. na więzienie. Dopiero po 1945 r. ponownie zamieszkali tu franciszkanie. Podziemia klasztorne są częściowo udostępnione dla zwiedzających. W XVIII w. chowano w nich zakonników jak i osoby stanu świeckiego. Ciała zmarłych uległy mumifikacji.
Na murze kościoła tablica poświęcona pamięci żołnierzy powstania listopadowego z korpusu gen. Rybińskiego, którzy 5 października 1831 r. po przekroczeniu granicy pruskiej w Bachorze nad Pissą zostali rozbrojeni i zanim udali się na tułaczkę, zostali internowani w pomieszczeniach klasztoru.
Inne zabytkowe budowle
Park Chopina
Innym zabytkiem miasta jest park i pozostałości dawnych fortyfikacji. Park został założony w 1924 r. i - jak chce tradycja - na jego miejscu znajdował się ogród Anny Wazówny. Rośnie w nim kilka dwustuletnich drzew. U wejścia do parku znajduje się tablica z godłem Brodnicy i herbami miast bliźniaczych: szwedzkiego Kristinehamn, niemieckiego Strasburga, duńskiego BrOrup oraz litewskiego Kedainiai (Kiejdany). Wśród zieleni drzew i krzewów można dostrzec popiersie Fryderyka Chopina, które zostało ustawione w 2010 r. z okazji dwusetnej rocznicy urodzin kompozytora. Rzeźba została odlana w brązie w pracowni artysty rzeźbiarza Ryszarda Kaczora na podstawie wcześniejszego popiersia autorstwa brodniczanina Alojzego Konkola.
Zabytkowy jest także wysoki mur, wzniesiony z głazów granitowych i cegły o układzie gotyckim, z charakterystycznymi półkoliście zamkniętymi wnękami. Prawdopodobnie w latach 1310 - 1330 całe miasto zostało otoczone murami obronnymi, rozbudowanymi około 1370 r. Do naszych czasów mury zachowały się w niewielkich fragmentach i zostały wtopione w zabudowę miejską.
Spichlerz
Spichlerz przy ul. św. Jakuba został zbudowany w 1604 r. w stylu renesansowym, jego górna kondygnacja uległa przebudowie w XIX w. Tu obecnie mieszczą się biura administracji i dyrekcji muzeum oraz ekspozycja stała „Życie codzienne mezolitycznych myśliwych z Mszana sprzed 10 000 lat”.
Pałac Anny Wazówny
Rezydencja starostów brodnickich - został zbudowany przed 1564 r. na bazie dawnego budynku gotyckiego staraniem starosty miasta Rafała Działyńskiego. Przebudowany na rezydencję w pierwszej ćw. XVII w. za rządów starosty Anny Wazówny i rozbudowany w końcu XVII w. Spalony w 1945 r., odbudowany bez wyraźnych cech stylowych w latach 1960 - 1970. Obecnie siedziba Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej.
Na podstawie:
- Jerzy Wultański "Brodnickie ulice", Brodnica 2002
- Marian Bizan "Przez granice przez wieki. Impresje brodnickie", Toruń 1986
- Powiat brodnicki i okolice. Przewodnik, Toruń 2006
- Zdzisław Brążkiewicz, Karolina Deling "Gospodarka Brodnicy na przełomie wieków XX i XXI. Ewolucja czy rewolucja?", Brodnica 2002
